قرض‌الحسنه، مفهومی برگرفته از آموزه‌های اسلامی و فرهنگ تعاون اجتماعی، سال‌هاست که به‌عنوان یکی از روش‌های مؤثر در تأمین مالی اقشار کم‌درآمد و کمک به رفع نیازهای ضروری مردم شناخته می‌شود. در ایران، این ابزار مالی نه‌تنها در قالب سنتی، بلکه در ساختار رسمی بانکداری نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. با این حال، پرسش اصلی این است که جایگاه قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران چیست؟ و چه میزان از ظرفیت‌های آن در ساختار اقتصادی کشور مورد استفاده قرار گرفته است؟ در این مقاله از صندوق قرض الحسنه حضرت ام البنین (س) همراه ما باشید.
قرض‌الحسنه و مبانی فقهی و اجتماعی آن
قرض‌الحسنه به معنای وامی است که بدون دریافت سود و تنها با نیت کمک به دیگران پرداخت می‌شود. از دیدگاه فقه اسلامی، این عمل از ارزش والایی برخوردار است و در قرآن کریم نیز با تعبیر «قرض‌الحسنه الی‌الله» مورد ستایش قرار گرفته است. در فرهنگ ایرانی نیز سابقه‌ای دیرینه از این نوع کمک‌های مالی دیده می‌شود. این شیوه وام‌دهی با هدف تحقق عدالت اجتماعی، کاهش شکاف طبقاتی و رفع نیازهای ضروری اقشار کم‌درآمد رواج یافته و در تحلیل جایگاه قرض الحسنه در نظام بانکی ایران، به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم اقتصاد اسلامی شناخته می‌شود.
تاریخچه شکل‌گیری صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران
نهادهای قرض‌الحسنه‌ای در ایران ابتدا به‌صورت مردمی و غیررسمی شکل گرفتند. در دهه ۱۳۳۰، گروهی از خیرین با هدف تأمین نیازهای مالی خانواده‌های کم‌برخوردار، اولین صندوق‌های قرض‌الحسنه را پایه‌گذاری کردند. این صندوق‌ها با مشارکت محلی و رویکردی غیرانتفاعی اداره می‌شدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با پررنگ شدن مفهوم عدالت اجتماعی در سیاست‌های اقتصادی کشور، دولت و بانک مرکزی به اهمیت این نهادها پی بردند و اقدامات نظام‌مندسازی و حمایت حقوقی از آن‌ها را آغاز کردند. این روند زمینه‌ساز شکل‌گیری ساختار رسمی‌تر و تدوین ضوابط قانونی برای ارتقاء جایگاه قرض الحسنه در نظام بانکی ایران شد.
انواع نهادهای قرض‌الحسنه در کشور
در حال حاضر دو نوع ساختار قرض‌الحسنه در ایران فعالیت می‌کنند:
- صندوق‌های قرض‌الحسنه
این صندوق‌ها معمولاً در محلات، مساجد، نهادهای مردمی و حتی در برخی سازمان‌های دولتی یا خیریه ایجاد شده‌اند و اغلب زیر نظر هیئت‌امنایی اداره می‌شوند. - بانک‌های قرض‌الحسنه
بانک‌هایی نظیر بانک قرض‌الحسنه مهر ایران و بانک قرض‌الحسنه رسالت، به‌عنوان مؤسسات رسمی بانکی تحت نظارت بانک مرکزی، تنها با اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه فعالیت می‌کنند و به‌نوعی ساختار رسمی‌شده این نهادهای مردمی هستند.
مقررات حاکم بر صندوق‌های قرض‌الحسنه
بر اساس آیین‌نامه اجرایی ماده ۹۵ قانون برنامه پنجم توسعه و همچنین دستورالعمل تأسیس و فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه، تمامی صندوق‌های قرض‌الحسنه موظف‌اند از بانک مرکزی مجوز بگیرند یا تحت نظارت آن فعالیت کنند. بر این اساس، صندوق‌های دارای فعالیت محدود محلی ممکن است به‌صورت مجاز فعالیت کنند اما در صورت توسعه دامنه فعالیت یا جذب منابع عمومی، ملزم به اخذ مجوز رسمی و ثبت در نظام بانکی کشور هستند.
نقش بانک مرکزی و نظارت بر صندوق‌های قرض‌الحسنه
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مسئول نظارت بر سلامت فعالیت‌های پولی و بانکی کشور است. در بررسی جایگاه قرض الحسنه در نظام بانکی ایران، این نهاد نقشی تعیین‌کننده در هدایت و قانون‌گذاری فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه دارد. بسیاری از این صندوق‌ها به دلیل نداشتن زیرساخت‌های مالی و شفافیت حسابداری، از مجوز رسمی برخوردار نیستند و گاهی تخلفاتی نیز در آن‌ها مشاهده می‌شود. به همین دلیل، بانک مرکزی در سال‌های اخیر برنامه‌ریزی دقیقی برای سامان‌دهی و کنترل این نهادها اجرا کرده است.
تفاوت صندوق قرض‌الحسنه با بانک قرض‌الحسنه
صندوق‌های قرض‌الحسنه غالباً ماهیتی مردمی، محلی و محدود دارند، در حالی‌که بانک‌های قرض‌الحسنه به‌صورت رسمی، زیرساخت‌دار و در سطح ملی فعالیت می‌کنند. بانک‌های قرض‌الحسنه، تحت نظارت مستقیم بانک مرکزی، ملزم به ارائه صورت‌های مالی شفاف، رعایت نرخ کارمزد مصوب، حفظ سرمایه قانونی و پیروی از ضوابط پولشویی هستند. اما صندوق‌ها، مگر در صورت تبدیل به مؤسسه رسمی، از این چارچوب مستثنی‌اند.
جایگاه قانونی قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران
مطابق قانون عملیات بانکی بدون ربا (مصوب ۱۳۶۲/۰۶/۰۸)، قرض‌الحسنه یکی از عقود اسلامی مجاز در نظام بانکی ایران است.جایگاه قرض الحسنه در نظام بانکی ایران در قالب این عقود، ابزاری برای تحقق عدالت مالی، فقرزدایی و حمایت از اقشار نیازمند تعریف شده و در آیین‌نامه‌ها نیز تأکید ویژه‌ای بر آن شده است. با وجود این، سهم واقعی قرض‌الحسنه در ترازنامه بانک‌ها همچنان محدود است و عمده آن توسط بانک‌های تخصصی یا صندوق‌ها اجرا می‌شود.
نقش قرض‌الحسنه در توسعه عدالت اجتماعی و مالی
قرض‌الحسنه ابزاری مؤثر در تحقق عدالت اجتماعی است. بسیاری از وام‌های خرد برای تأمین جهیزیه، درمان، مسکن، یا اشتغال توسط همین صندوق‌ها یا بانک‌های قرض‌الحسنه تأمین می‌شوند. در حالی‌که بانک‌های تجاری نرخ‌های سود بالا دریافت می‌کنند، قرض‌الحسنه باعث کاهش فشار مالی بر اقشار ضعیف می‌شود و در واقع بخشی از وظیفه اجتماعی نظام بانکی را محقق می‌سازد.
چالش‌ها و محدودیت‌های صندوق‌های قرض‌الحسنه
با وجود جایگاه قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران، بسیاری از صندوق‌های قرض‌الحسنه با مشکلات ساختاری، نظارتی و اجرایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. نبود نظارت کافی، ضعف در مدیریت مالی و عدم تطابق با الزامات بانک مرکزی، از جمله عوامل محدودکننده عملکرد این نهادهاست. در ادامه به مهم‌ترین چالش‌های این صندوق‌ها اشاره می‌شود:
- نبود شفافیت مالی: بسیاری از صندوق‌ها سیستم حسابداری دقیقی راه‌اندازی نکرده‌اند و گزارش‌های مالی منظمی ارائه نمی‌دهند. این وضعیت، زمینه سوءاستفاده و ابهام برای اعضا را فراهم می‌کند.
- احتمال بروز تخلفات در صندوق‌های غیرمجاز: برخی صندوق‌ها بدون کسب مجوز از بانک مرکزی فعالیت می‌کنند و همین مسئله راه را برای تخلف و حتی کلاه‌برداری باز کرده است.
- ناتوانی در جذب منابع کافی: این صندوق‌ها به دلیل نبود مشوق برای سپرده‌گذاران و ضعف در جلب اعتماد مردم، منابع مالی لازم را جذب نمی‌کنند و در نتیجه قدرت وام‌دهی‌شان کاهش می‌یابد.
- ضعف در مدیریت و نظارت حسابداری: بسیاری از مدیران صندوق‌ها تخصص مالی یا حقوقی ندارند و تصمیم‌گیری‌ها را به‌صورت سلیقه‌ای و سنتی انجام می‌دهند.
- نبود زیرساخت‌های دیجیتال: صندوق‌هایی که از روش‌های دستی و غیراستاندارد استفاده می‌کنند، سرعت ارائه خدمات را کاهش می‌دهند و امنیت اطلاعات را به خطر می‌اندازند.
- چالش در انطباق با مقررات بانک مرکزی: صندوق‌های کوچک نمی‌توانند خود را با الزامات جدید مانند ثبت رسمی، احراز هویت یا نرم‌افزارهای حسابرسی منطبق کنند و همین موضوع فعالیت آن‌ها را محدود می‌کند.
- تداخل نقش با مؤسسات مالی دیگر: برخی صندوق‌ها به‌جای تمرکز بر حمایت اجتماعی، وارد رقابت با بانک‌ها یا مؤسسات مالی شده‌اند و از مسیر اصلی خود فاصله گرفته‌اند.
نگاه آینده‌نگر به جایگاه قرض‌الحسنه در بانکداری اسلامی
با گسترش بانکداری اسلامی، انتظار می‌رود قرض‌الحسنه به‌عنوان یکی از ابزارهای مالی اجتماعی‌محور، نقش پررنگ‌تری ایفا کند. افزایش سرمایه بانک‌های قرض‌الحسنه، توسعه فناوری مالی (فین‌تک) در این حوزه، و آموزش مدیران صندوق‌ها، می‌تواند باعث ارتقای جایگاه این نهادها در ساختار پولی کشور شود. همچنین، شفافیت و نظارت بیشتر، مانع سوءاستفاده از اعتماد عمومی خواهد شد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
در پاسخ به پرسش اصلی «جایگاه قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران چیست؟» باید گفت: قرض‌الحسنه، هم در قالب صندوق‌های مردمی و هم در ساختار بانک‌های رسمی، به‌عنوان یکی از ارکان بانکداری اسلامی در ایران شناخته می‌شود. با وجود چالش‌ها و محدودیت‌ها، این نهادها نقش مؤثری در کاهش فقر، حمایت اجتماعی، و تأمین مالی اقشار آسیب‌پذیر دارند. تقویت نظارت، ارتقای شفافیت و نهادینه‌سازی فرهنگ قرض‌الحسنه، می‌تواند جایگاه این ابزار ارزشمند را در نظام بانکی کشور ارتقا بخشد.
